ปัญหาน้ำนมไม่พอในหญิงให้นมบุตร

ทำอย่างไรให้มีน้ำนมสำรองเพียงพอและประสบความสำเร็จในการให้น้ำนมบุตร?

โดยปกติแล้ว สำหรับคุณแม่ที่มีการรับประทานอาหารที่ดี มีการพักผ่อนอย่างเพียงพอ ไม่เครียด และมีการดูแลทารกอย่างใกล้ชิดด้วยตัวเอง รวมถึงมีเทคนิคการให้นมลูกอย่างถูกวิธีแล้ว ก็มักไม่ค่อยพบปัญหาเรื่องน้ำนมน้อยค่ะ อย่างไรก็ตาม ก็ยังมีคุณแม่อีกหลาย ๆ ท่านที่รู้สึกว่า ไม่ว่าจะทำอย่างไรก็มีปริมาณนมแม่ที่น้อยเกินไป นักกำหนดอาหารสามารถช่วยให้คำปรึกษาในเรื่องของโภชนาการ รวมถึงวิธีการต่าง ๆ ที่ช่วยเพิ่มปริมาณนมแม่ ซึ่งจะนำไปสู่การให้นมลูกด้วยตนเองที่ประสบความสำเร็จในที่สุดค่ะ

การดูดนมของลูกนั้น ถือได้ว่าเป็นการช่วยกระตุ้นการไหลของน้ำนมโดยธรรมชาติ ดังนั้นน้ำนมที่ออกมาจะมีปริมาณเพียงพอตามความต้องการของทารกค่ะ นอกจากนี้ความสัมพันธ์แม่ลูกจากการสัมผัสตัวระหว่างแม่และทารก จะเป็นการช่วยแม่กระตุ้นการผลิตฮอร์โมนโปรแลกติน (Prolactin) ซึ่งเป็นฮอร์โมนที่ช่วยสร้างน้ำนม และสำหรับทารกจะช่วยให้เด็กรู้สึกสบาย และเกิดความคุ้นเคยกับมารดาของตนมากขึ้น การที่จะดูว่าน้ำนมที่แม่ผลิตออกมานั้นเพียงพอสำหรับเด็กแล้วหรือยัง ให้สังเกตได้จากตัวชี้วัดอย่างเช่น น้ำหนักตัวและความยาวของทารก ว่ามีการเพิ่มขึ้นอย่างสม่ำเสมอหรือไม่  รวมทั้งวิธีการอื่นๆ เช่น สังเกตว่ามีผ้าอ้อมเปียกจากการปัสสาวะของเด็กถึง 6-8 ครั้งต่อวันหรือไม่ และ ความถี่ในการอุจจาระของเด็กค่ะ

ในบางครั้ง คุณแม่หรือแม้แต่ทารกเองอาจมีปัญหาหรือภาวะแทรกซ้อนเกิดขึ้น ซึ่งอาจเป็นเหตุผลให้การให้นมแม่กับลูกนั้นไม่ประสบความสำเร็จ (ดังตารางที่ 1) สามารถสังเกตได้จากสัญญาณบ่งชี้ เช่น หากแม่รู้สึกว่าน้ำนมที่ออกมามีปริมาณลดลง หรือ ทารกมีการเจริญเติบโตช้ากว่าที่ควรจะเป็นค่ะ แต่อย่างไรก็ตาม การที่ลูกจะเจริญเติบโตอย่างสมบูรณ์แข็งแรง มีพัฒนาที่เหมาะสม รวมถึงการรักษาสายสัมพันธ์แม่ลูกไว้ให้ได้นั้น ต้องมีการช่วยให้การให้นมแม่เป็นไปได้อย่างราบรื่นและประสบความสำเร็จ โดยต้องมีการแก้ไขปัญหาให้ถูกจุด ระบุไปถึงสาเหตุที่แท้จริง ที่ทำให้น้ำนมแม่ไม่เพียงพอ และควรจะได้รับการแก้ไขภายใต้การดูแลจากแพทย์ที่ให้การดูแลรักษาอยู่ค่ะ

ตารางที่ 1 สาเหตุที่เป็นไปได้ที่น้ำนมแม่ไม่เพียงพอ

สาเหตุจากแม่		สาเหตุจากทารก
การไหลของน้ำนม	การผลิตน้ำนม	ความต้องการพลังงานสูง	พลังงานรวมไม่เพียงพอ	ทานอาหารไม่เหมาะสม
ความเครียด ยาบางชนิด ความดันโลหิตสูง สูบบุหรี่ เจ็บหัวนม (sore nipples) เต้านมคัด มีประวัติการผ่าตัดเต้านมมาก่อนหน้า	ภาวะไทรอยด์ การใช้ antihistamine (ยาแก้แพ้) มากเกินไป เนื้อเยื่อ alveolar พัฒนาไม่เต็มที่ ดื่มแอลกอฮอล์ ทานอาหารที่มีคุณค่าทางสารอาหารน้อย หรือไม่เพียงพอ อ่อนเพลีย เครียด สูบบุหรี่จัด มีเศษรกตกค้างหลังการคลอด กำลังตั้งครรภ์ ยาบางชนิด ความดันโลหิตสูง มีประวัติการผ่าตัดเต้านมเดิม ใช้ยาหรืออาหารเสริมเกินจำเป็น	ภาวะทางระบบประสาท โรคหัวใจแต่กำเนิด ทารกตัวเล็ก	อาเจียน ท้องเสีย ภาวะการดูดซึมสารอาหารผิดปกติ ติดเชื้อ ความพิการแต่กำเนิด (ทางปากหรือหน้า)	มีการเข้าเต้าไม่เหมาะสม หลับบ่อย ความถี่ในการให้น้ำนมน้อย ความผิดปกติทางใบหน้าหรือกระโหลกศีรษะ(Creniofacial abnormalities) ดูดนมไม่เกลี้ยงเต้า (Ineffective emptying of breast)

ในทารกบางคนอาจพบว่ามีภาวะที่ไม่สามารถทนต่ออาหารบางชนิดที่แม่ทานเข้าไปได้ (intolerance) อาการที่อาจแสดงออกมา เช่น หงุดหงิดง่าย หรือท้องเสียค่ะ คุณแม่ที่ลูกมีภาวะนี้จะได้รับคำแนะนำให้งดอาหารที่ต้องสงสัยนั้นไปก่อนชั่วคราว อาจรอไปจนกระทั่งทารกโตขึ้น และมีระบบย่อยอาหารที่สมบูรณ์มากขึ้น ถึงจะทดลองเริ่มอาหารนั้นได้อีกครั้ง แต่ในบางรายอาการเหล่านี้ อาจหายได้หลังจากนั้นในระยะเวลาไม่กี่สัปดาห์หรือหลายเดือน  อาหารที่มีแนวโน้มว่าจะเป็นสาเหตุของอาการดังกล่าวนี้ มีอยู่หลายชนิด เช่น โปรตีนจากนมวัว (เคซีน) ผักกระกูลกะหล่ำ เครื่องดื่มอัดก๊าซ หรือแม้แต่ อาหารรสเผ็ดค่ะ

แต่อย่างไรก็ตาม สิ่งที่เป็นหลักสำคัญที่นักกำหนดอาหารควรคำนึงถึง คือหากคุณแม่ต้องมีการงดการทานอาหารชนิดใดชนิดหนึ่งไป ต้องคอยประเมินดูด้วยว่าสารอาหารที่ได้รับในขณะนั้น ครบถ้วนเพียงพอหรือไม่ ต่อทั้งคุณแม่เองและทารก โดยอาจมีการเสริมอาหารทดแทนให้เหมาะสม ในกรณีที่จำเป็นค่ะ

ปัญหาที่อาจพบได้อีกอย่างหนึ่งคือ หากแม่ทานยาบางชนิดแล้วจะส่งผลต่อลูกหรือไม่    ยาเกือบทุกชนิดจะสามารถพบในน้ำนมแม่และส่งไปสู่ลูกได้ แต่พบในปริมาณมากน้อยแตกต่างกัน และข้อควรระวังเป็นพิเศษ ในคุณแม่ที่ต้องให้นมทารกคลอดก่อนกำหนด หรือทารกที่ป่วย เนื่องจากเด็กกลุ่มนี้แม้ยาเพียงปริมาณแค่เล็กน้อยในน้ำนม ก็อาจส่งผลกระทบต่อเด็กได้ค่ะ

ตารางที่ 2 วิธีเพิ่มน้ำนม สำหรับผู้ที่มีปัญหาการให้นมบุตร

ปัญหา	วิธีการจัดการ
หัวนมบอด (inverted nipples)	– ใช้ Breast shells ในไตรมาสสุดท้ายของการตั้งครรภ์ – ดึงหัวนมให้ยื่นยาวก่อนให้ทารกดูดนมหรือ ใช้ที่ปั๊มนม 1-2 นาที
เต้านมคัด (Breast engorgement)	– ทำให้เต้านมอ่อนนุ่มลง โดยการบีบระบายน้ำนมออกมาก่อนเล็กน้อย – ให้ทารกดูดนมบ่อยมากขึ้น – บีบน้ำนมออกด้วยมือหรือเครื่องปั๊มหลังให้นม เพื่อลดอาหารคัด – ประคบเต้านมด้วยความเย็น เพื่อลดความปวด  หลังให้นม – อาจต้องทานยาแก้อักเสบ ตามความจำเป็น
การเข้าเต้า หรือ การอมหัวนมและลานนมที่ไม่ถูกต้อง	– ให้ทารกเข้าเต้า* ในตำแหน่งที่ถูกต้องเหมาะสม – ให้ทารกดูดนมแบบ mouth-full โดยครอบทั้งปาก ให้ถึงลานนม – ใช้ nipple shield เป็นทางเลือกสุดท้าย และเฉพาะตามคำแนะนำของแพทย์
ทารกเปิดปากไม่กว้างพอ	– ก่อนให้นม ให้ลองใช้นิ้ว1 นิ้วค่อยๆลดช่วงกลามล่างของเด็กลง เสมือนเป็นหัวนม เพื่อเป็นการลองเปิดปากของเด็กให้กว้างขึ้นก่อนให้น้ำนมจริง
เจ็บหัวนม (Sore nipples)	– อาจต้องใช้ขี้ผึ้งสำหรับทาหัวนมเพื่อลดความเจ็บ – ใช้ breast shells ( หาก sensitive มาก ) – ใช้ hydrogel pads ,  ยาที่ได้รับการรับรอง โดยต้องภาวะอื่นที่ต้องตรวจสอบ คือ ภาวะลิ้นติด (Ankyloglossia),การติดเชื้อรา หรือการใช้ fitting pump ที่ช่องคลอดที่ไม่เหมาะสม หรือไม่
ทารกดูดนมไม่ดี ไม่เหมาะสม	– ลองใช้มือเชยคางทารกขึ้น ก่อนให้ดูดนม – ลองนวดเต้านม เป็นการลองให้นมเข้าปากเด็กก่อน ช่วยกระตุ้นการดูดการกลืนของทารก – หรือ อาจเกิดจากปัญหาทางร่างกายของทารกหรือมารดาเอง
ทารกแสดงออกว่าจะดูดนมแต่ไม่งับหัวนม และมีการร้องไห้แบบอารมณ์เสีย	– หยุดพักการให้น้ำนมไปก่อน และคุณแม่ควรทำจิตใจผ่อนคลายก่อนจะทดลองให้ลูกดูดนมอีกครั้ง – ให้ทารกอยู่ในตำแหน่งที่สบาย หันหน้าเข้าหาเต้านม – ลองหยดน้ำนมเล็กน้อยที่หัวนม ช่วยดึงดูดทารก
ทารกเผลอหลับขณะกำลังให้นม	– คอยปลุกให้ตื่น โดยให้แม่ลองอุ้มทารกตั้งขึ้น ลองลูบหลัง พูดคุยกับลูก หรือวิธีนุ่มนวลอื่นๆที่เป็นไปได้ เช่น การขยับเต้านมแม่ หรือใช้นิ้วกดที่เต้านมแม่เบาๆ – แต่หากลูกเผลอหลับไปอีกครั้ง ให้เลื่อนการให้น้ำนมไปก่อน – ใช้วิธีการนวดเต้านม กระตุ้นให้น้ำนมไหลเร็วขึ้น จะเป็นการกระตุ้นให้ทารกดูดนมไปในตัว
หัวนมและเต้านมอักเสบ (Mastitis)	– อาการแสดง คือ เต้านมแดง อ่อน หรืออาจมีไข้ อ่อนเพลีย – แพทย์อาจมีการสั่งจ่ายยาฆ่าเชื้อ – หากแพทย์อนุญาต ว่าสามารถให้นมต่อได้ พยายามให้นมจนเกลี้ยงเต้า น้ำนมที่ให้นี้มีความปลอดภัยต่อเด็ก และ แนะนำให้แม่พักผ่อนอย่างเพียงพอ
ความเข้าใจว่าตนมีน้ำนมน้อย	– พยายามให้ทารกดูดนมบ่อยมากขึ้น ตามความต้องการของเด็ก – อุ้มลูกให้ตัวแนบชิดแม่ (Skin to skin care) เพื่อกระตุ้นฮอร์โมนprolactin – หลีกเลี่ยงการให้ดูดนมจากขวด – ทานอาหารที่มีสารอาหารครบถ้วนเพียงพอ – พักผ่อนให้เพียงพอ หลีกเลี่ยงภาวะเครียด – หมั่นดูแลประเมินว่าน้ำนมที่ทารกได้เพียงพอต่อความต้องการหรือไม่ เช่น จำนวนผ้าอ้อมเปียก หรือระบบการขับถ่ายที่เหมาะสม – ประเมินการเพิ่มขึ้นของน้ำหนักตัว ที่เหมาะสม
ภาวะที่มีน้ำนมน้อยจริง (True low milk supply)	– ตรวจเช็คให้ทารกอยู่ในตำแหน่งการดูดนม การเข้าเต้าที่ สบายและมีประสิทธิภาพมากที่สุด (โดยให้ลองดูดนมทั้งสองข้าง และสลับข้างเป็นระยะ กระตุ้นการดูดนมของเด็กให้มากขึ้น) – หลีกเลี่ยงการให้ดูดจากขวดนม หรือจุกนมปลอม – ในการให้นมแต่ละครั้ง ให้ให้จนเกลี้ยงเต้า 8-12 ครั้งต่อวัน หรือ อาจใช้ปั๊มช่วยในบางครั้ง หลังทารกดูดนมเสร็จ และให้ให้ทำต่อเนื่องหลังจากนั้นไปอีก 5 นาที เพื่อให้น้ำนมหมดเต้าจริง ๆ – เพิ่มการปั๊มน้ำนมในช่วง ตี1 – ตี5 ซึ่งเป็นช่วงน้ำนมผลิตได้มากที่สุด – ใช้ที่ปั๊มที่มีคุณภาพ โดยอาจขอยืมมาจากโรงพยาบาล – นวดเต้านมไปด้วยขณะให้น้ำนม – ใช้วิธี Skin-to-skin เป็นวิธีการให้น้ำนมแต่ละครั้ง – ทานอาหารที่มีคุณค่าทางโภชนาการครบถ้วนและดื่มน้ำให้เพียงพอ – พักผ่อนให้เพียงพอ – ลดความเครียด – อาจมีการใช้สมุนไพรหรือยาตามคำแนะนำของแพทย์

คำแนะนำเพิ่มเติม

• การดูดนมแต่ละครั้ง ควรให้ทารกดูดจนอิ่มและทารกจะปล่อยหัวนมออกเอง
• ระยะเวลาที่ทารกใช้ดูดนม แต่ละครั้ง ประมาณ 15-20 นาที โดยดูดให้เกลี้ยงเต้าทั้งสองข้าง ระยะห่าง 2-2 ½ ชั่วโมง ความถี่ 8-12 ครั้งต่อวัน
• หากทารกดูดสั้นและถี่เกินไป หรือดูดนมนานเกิน 30 นาที แนะนำให้ลองประเมินท่าอุ้มและการดูดนม
• สัญญาณ “หิว” ของทารก
  • ส่งมือไขว่คว้าบริเวณปาก
  • ดูดปาก ยื่นลิ้นออกมา
  • ขยับ/เผลอริมฝีปาก
  • ร้องไห้ โดยเฉพาะเมื่อหิวมาก
  • หันศีรษะหรือปากเข้าหาแม่
• การให้ลูกดูดนม (เข้าเต้า) ที่ถูกต้อง
  • ให้ลูกอมงับถึงลานนม จะอมลานนมล่างได้มากกว่าด้านบน
  • ให้ปากของลูกอ้ากว้างแนบกับเต้านมแม่
  • ริมฝีปากล่างของลูกบานออก
  • คางของลูกแนบชิดเต้านมแม่

หวังว่าจะเป็นประโยชน์สำหรับนักกำหนดอาหารที่ให้การดูแลคนไข้กลุ่มหญิงให้นมบุตรทุกท่านค่ะ

อ้างอิง

• Brown JE. Nutrition in the life cycle 5th edition. Centgage Learning. 2013.
• ยุพยง แห่งเชาวนิช. Management and support of infant feeding in maternity facilities. Thai Breastfeeding Center Foundation. 2012.
• Breastfeeding. Obstetrics and Gynecology. Chiang Mai University. 2010.